Rys historyczny
Rys historyczny gminy Czerwińsk nad Wisłą.
Geneza powstania Czerwińska nad Wisłą sięga XI w, który to położony w strefie krawędziowej doliny rzeki Wisły na wysokim jej brzegu odznacza się wyjątkowymi wartościami krajobrazowymi. Niemalże równolegle rozwijały się na tym terenie dwie formy osadnictwa, oparte na własności biskupiej oraz własności klasztornej. Do naszych czasów zachowały się relikty pierwotnej, przedlokalcyjnej osady targowej, której zasadniczy podział i zasięg nie zmienił formalny akt lokacji na prawie miejskim w XIV wieku. Osada ta rozwijała się w oparciu o obronny ośrodek władzy biskupiej i z fundacją kościelną na terenie wzgórza, gdzie obecnie znajduje się grzebalny cmentarz katolicki. Po przeciwnej stronie ulicy Świętokrzyskiej biegnącej głębokim wąwozem znajduje się wzgórze, na którym w XI wieku najprawdopodobniej istniał ośrodek grodowy z podgrodziem w rejonie obecnej ul. Kościuszki. Na tym samym miejscu w pierwszej ćwierci XII wieku powstała fundacja klasztorna zakonu Kanoników Regularnych, rozwijająca się w oparciu o zachowaną do naszych czasów ciągłość użytkowania. Zespół ten jest jednym z najlepiej zachowanych i popularnych w świadomości społecznej już od końca XIX wieku zabytkiem architektury romańskiej na terenie historycznego Mazowsza, nieodłącznie związany z panoramą nadwiślańskiej skarpy.
Czerwińsk nad Wisłą jako teren położony przy dolinie rzeki Wisły – uważany jest za część jednego z głównych szlaków przemieszczeń ludów kolejnych kultur.
Warunki osadnicze zmieniały się wraz z ewolucją klimatu. Ocieplenie i znaczna wilgotność ok.5500, a 3000r. p.n.e. sprzyjały występowaniu na tych obszarach głównie lasów liściastych odpowiednio dla myślistwa, zbieractwa oraz osadniczych kultur rolniczych i ówczesnych form hodowli. Przez następne dwa tysiąclecia bywały nawroty okresów chłodniejszych te zmiany sprzyjały migracjom. Z epoki brązu stwierdzono występowanie kultury trzcinieckiej (ok.1500-1100r. p.n.e.), a bezpośrednio po niej kultury łużyckiej (ok.1100-400r. p.n.e.) niewątpliwie rzeka Wisła dla tych mieszkańców stanowiła szlak komunikacyjny i źródło żywności, stąd na krawędzi jej pradoliny znajduje się najwięcej pradziejowego osadnictwa. W okresie wpływów rzymskich (I-II w. n.e.) wystąpiło poważne nasycenie osadnicze kultur przeworskiej i wielbarskiej, w skali Mazowsza – potencjał demograficzny, który został wyrównany dopiero pod koniec średniowiecza. Ok. 150 r. n.e. było charakterystyczne rozłożenie osadnicze wzdłuż rzeki Wisły (ze skupieniem – ponoć niezwykłym w skali regionu w rejonie Czerwińska nad Wisłą). Ok. 1000 r. nastąpiło ocieplenie, mniejsze wahania temperatur, poziom wód był wyższy o ok. 1,5—2,0 m niż obecnie. Ciągłość osadnicza do schyłku okresu wpływów rzymskich przerwana została „Wędrówką Ludów” (u nas III-IV w.) i na całym niemalże obszarze w skutek tego notuje się „pustkę osadniczą” (V-VI w.). Plemiona germańskie migrujące doliną rzeki Wisły pociągnęły za sobą osadników kultury wielbarskiej do dalszych wędrówek. W VI-VII w. na tym terenie zaczęła pojawiać się ludność słowiańska (we wsi Radzikowo), jednakże osada w Czerwińsku powstała w X-XI w., która „większej kariery” nie zrobiła gdyż wcześniej i silniej rozwinęły się inne ośrodki: Wyszogród i Zakroczym.
Prawdopodobnie po 1129 r. powstało opactwo Kanoników Regularnych, gdzie wybudowano jak wspomniałam na wstępie w skali Europy budowlę romańską, kościół pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny. Fundatorem kościoła według „Spominków Sochaczewskich” był Aleksander z Malonne, biskup płocki. Opactwo w całości było fundacją biskupio-książęcą, gdzie biskup zostawił sobie jedną wieś i targ w Czerwińsku nad Wisłą, zaś książę wieś Radzikowo.
Klasztor w Czerwińsku nad Wisłą cieszył się dużymi względami u książąt mazowieckich, książę Czerski Konrad II przed śmiercią kazał się pochować w tymże klasztorze (1294r.)
W XIII w. tworzy się osadnictwo wczesnośredniowieczne na terenach dawniej zajmowanych przez ludu kultury przeworskiej i wielbarskiej. W tymże wieku na skutek osłabionego podziałami Mazowsza (księstwo płockie i czerskie), Litwini spustoszyli między innymi okolice Czerwińska nad Wisłą. Później sytuacja stała się spokojniejsza lecz nie na długo – gdyż w 1329 r. księstwo płockie zostało zhołdowane przez króla czerskiego Jana Luksemburskiego. Teren Czerwińska nad Wisłą stał się niespodziewanie pograniczem, gdyż księstwo czerskie uznało zwierzchność króla polskiego.
W latach 1355-70 panował Kazimierz Wielki i obszar obecnej gminy był podzielony między niego i księcia mazowieckiego Siemowita III. Opisany w spisie ceł z 1350 r. przez okolice Czerwińska nad Wisłą przechodził szlak handlowy Toruń-Wołyń co sprzyjało rozwojowi gospodarczemu.
Poprawa stosunków z Litwą w drugiej połowie XIV w. pozwoliła na trwałą odbudowę zniszczeń i tworzenia nowego systemu administracyjnego. Około 1370 r całe Mazowsze było pod rządami księcia Siemowita III, powstał powiat czerwiński Ziemi Ciechanowskiej, obecna mała część gminy jednak należała do Ziemi Zakroczymskiej, obie miały długi i wąski kształt wzdłuż Wisły. W 1373 r. – w średniowieczu – Czerwińsk nad Wisłą dzielił się na biskupi i klasztorny, Książe Siemowit III wydał przywilej dla biskupa płockiego na lokowanie miasta Czerwińska na prawie chełmińskim, natomiast Czerwińsk klasztorny otrzymał później prawa miejskie w 1582 r.
Jako miasto o niemałym znaczeniu gospodarczym, a także ściśle związany z klasztorem, posiada własny herb: dwie białe obronne wieże ze złotym pastorałem na czerwonym tle, oznaczenia te pozostały aktualne do dzisiaj.
Sytuacja rozwojowa dla nowego miasta nie była łatwa, gdyż bardzo blisko były dwa większe i znaczniejsze administracyjnie (Wyszogród i Zakroczym). Kolejny podział Mazowsza spowodował, że Czerwińsk nad Wisłą znalazł się w Księstwie Warszawskim i roki sądowe tego powiatu prowadzone były w Zakroczmiu.
Czerwińsk nad Wisłą stał się sławny w 1410 r. kiedy to w dniach 30.VI – 2.VII miała miejsce koncentracja wojsk polskich i litewskich Witolda, przed wyprawą Władysława Jagiełły na Krzyżaków, poprzedzona przeprawą wojsk polskich po moście łyżwowym. Przy kolejnych wojnach postępowano tak samo, co czyniło miasto znanym. W drodze powrotnej po zwycięskiej bitwie w kościele czerwińskim, Jagiełło złożył misiurkę (hełm druciany) jako dziedziczne wotum. Jagiełło i Witold sejmowali jeszcze w Czerwińsku nad Wisłą w latach 1422-1430 i z tego też okresu pochodzą przywileje czerwińskie i przywrócony Statut Wiślicki Kazimierza Wielkiego.
Król Kazimierz Jagiellończyk po bitwie z Krzyżakami podarował czerwińskiemu klasztorowi hermę św. Barbary, którą Krzyżacy w 1242 r. zabrali Świętopełkowi. Dzięki licznym darowiznom książąt i królów polskich, Czerwińsk nad Wisłą staje się na Mazowszu najbardziej okazałym i najbogatszym ośrodkiem życia politycznego, kulturalnego, gospodarczego i religijnego.
Uznaje się, że obszar obecnej gminy w średniowieczu był jeden z gęściej zaludnionych obszarów Mazowsza. Po trakcie toruńskim w 1466 r. kiedy to Wisła staje się wolnym szlakiem eksportu zboża i wytworów leśnych, szybko się rozwijał, będąc ośrodkiem handlu i rzemiosła. Pod koniec XV w. przeniesiono siedzibę powiatu z Czerwińska nad Wisłą do Sochocina (sprawy sądowe nadal były załatwiane w Zakroczymiu) jako miasta bardziej centralnie położonego na Ziemi ciechanowskiej. Rozpowszechniała się gospodarka folwarczna, która tutaj nie była dominująca gdyż w dobrach klasztornych i biskupich w zasadzie folwarki nie występowały, można by za nie uznawać wójtostwa istniejące od początku lokacji danej miejscowości. W minimalnym stopniu występowało osadnictwo drobnoszlacheckie.
Włączenie w 1526 r. księstwa mazowieckiego (całej obecnej gminy) do Korony, dla codziennego życia nie miało większego znaczenia, zwłaszcza, że w dalszym ciągu urządzano specyficzne prawo mazowieckie, a także nie zmieniono powiatów i ziem.
Król Jan Kazimierz był najczęstszym gościem w Czerwińsku nad Wisłą. Ostatni raz po bitwie pod Beresteczkiem zdobyte tam chorągwie, zawiesił przy głównym ołtarzu.
W drodze do Szwecji w roku 1593 przebywał w Czerwińsku nad Wisłą Zygmunt III Waza, wprowadzając na stanowisko opata kardynała Andrzeja Batorego, bratanka króla Stefana Batorego.
Kryzys gospodarczy Rzeczpospolitej zwieńczył „Potop” – najazd Szwedów w latach 1655-1660, który nie oszczędził także Czerwińska nad Wisłą. Zniszczone i spustoszone miasto nigdy już nie wróciło do swej świetności. Na Mazowszu odnotowano znaczne zniszczenia, dobra królewskie i kościelne szczególnie były dewastowane przez protestanckich najeźdźców. Nastąpiło też znaczne wyludnienie, całkowity ubytek ludności na Mazowszu szacuje się na ok.40%, a straty majątkowe na 70%. Na katastrofalne skutki „Potopu” nałożyły się kolejne walki w początku XVIII w. oraz epidemia dżumy z 1709 r., a także zamieszki związane z rywalizacją stronników Sasów i Leszczyńskiego . Nowością było pojawianie się Żydów, których nie tolerowano w kościelnym Czerwińsku.
Po upadku Rzeczpospolitej rząd carski dokonuje kasaty zakonu kanoników regularnych, klasztor zostaje ograbiony z cennych pamiątek, między innymi wywieziona zostaje biblioteka licząca 3000 tomów i hełm Władysława Jagiełły.
Po II rozbiorze Polski, Prusacy zajęli zachodnią część Mazowsza i utworzone zostało nowe województwo ciechanowskie, w jego skład włączono tereny Czerwińska nad Wisłą jako Ziemie Zakroczymskie (w nowych granicach). Tym samym Czerwińsk nad Wisłą stał się miastem niemal pogranicznym, zanikł eksport zboża Wisłą, a działalność gospodarcza jeszcze bardziej się zredukowała.
W wyniku III rozbioru Polski całe północne Mazowsze znalazło się w departamencie płockim Prus Nowowschodnich, a tereny Czerwińska nad Wisłą w całości w okręgu wyszogrodzkim utworzonym w 1797 r. Przez 11 lat rządów pruskich dokonywano wiele zmian w przepisach min. upaństwowiono wszelkie dobra kościelne, stały się rządowe, a ich ludność automatycznie uzyskała wolność osobistą. Pogarszała się kondycja majątków szlacheckich z uwagi na zwiększone podatki.
Wkroczył na tereny Mazowsza korpus marszałka Karola Audereau i na początku grudnia 1806 r. nadszedł kres pruskiego panowania, organizowano Księstwo Warszawskie (1807 r.), dzisiejsza gmina znalazła się w powiecie wyszogrodzkim departamentu płockiego, jednakże utrzymano zasady pruskiego systemu administracyjnego.
19 maja 1809 r. Austriackie wojska chciały przeprawić się przez Wisłę w Czerwińsku na Warszawę, zebrani ochotnicy okolic Czerwińska nad Wisłą wyparli Austriaków, lecz ci zdążyli obrabować miasto, a właściwie miasteczko już prawie najmniejsze na Mazowszu, gdzie połowę jego mieszkańców stanowią Żydzi. „Ukoronowaniem” kryzysu był przemarsz Armii na Moskwę i jej odwrót. Okres napoleoński nie przyniósł dodatkowych strat w majątku trwałym.
W 1815 powstaje Królestwo Polskie (królestwo Kongresowe po kongresie w Wiedniu) jako część państwa carów, zniesiono powiat wyszogrodzki, Czerwińsk nad Wisłą należał do województwa płockiego.
Lata 1815-1830 (do czasu przed powstaniem listopadowym) należy uznać za pierwsze od wieków okresu przyspieszonego rozwoju. Wtedy starano się porządkować układy zabudowy, dążono do regularności rozmieszczenia gospodarstw, wyznaczano też osady karczemne i kowalskie, pozostawiając folwarki w miejscu dawnych wójtostw. Nastąpił duży obrót ziemią, przekazywanie lub sprzedawanie majątków w ręce prywatne. Zwracano uwagę na poprawę dróg, zrealizowano trakt Zakroczym – Wyszogród niemal pokrywający się z dzisiejszą szosą, który był bardzo „na czasie” gdyż powstał garnizon w Modlinie.
Po powstaniu w 1831 r. była epidemia cholery, wymarło we wsiach od 10 do 20% ludności. Epidemie powtarzały się do schyłku wieku, szczególnie dotkliwa była w 1854-55 r. oraz katastrofalne okresy głodu w latach 1845-47 z powodu nieurodzaju ziemniaków. Na przełomie lat 1837 – 1842 znowu zmienił się układ administracyjny; zmieniono województwa na gubernie, a obwody z powrotem na powiaty.
Po powstaniu styczniowym w 1867 r. powstał powiat płoński obejmujący gminę Czerwińsk nad Wisłą, wójt stał się urzędnikiem państwowym, wprowadzono uwłaszczenia. Niedługo potem w 1869 r. Czerwińskowi nad Wisłą odebrano prawa miejskie. Jedne źródła podają, że mocą ukazu carskiego prawa miejskie odebrano w odwet za patriotyczną postawę mieszkańców w czasie powstania styczniowego. Inne źródła opisują, że na tym terenie nie było znaczących walk powstańczych, gdyż było mało lasów, które były schronieniem dla powstańców. Chodziło o dostosowanie guberni polskich do systemu powszechnego w imperium, a z resztą sam Czerwińsk nad Wisłą w nikłym stopniu przypominał miasto (liczył 900 mieszkańców). Niektóre takie miejscowości same starały się o zniesienie praw miejskich gdyż zbyt drogie dla nich było utrzymanie administracji miejskiej. W XIX w. na przemian była koniunktura na zboże i zyski jak również następował kryzys. W tym okresie dużo lasów przekształcono w pola uprawne.
Na przełomie XIX i XX w. były nie tylko problemy gospodarcze, ale i katastrofalny nieurodzaj w 1891 r. – wielki głód, który w konsekwencji doprowadził do ostatniej wielkiej epidemii cholery. Chorobę tym razem zwalczono medycznie przy znacznym udziale lekarzy, a tym samym ofiar było mniej.
W 1902 roku powstała w Czerwińsku nad Wisłą Ochotnicza Straż Ogniowa.
Początkowe walki podczas I wojny światowej nie sięgnęły gminy Czerwińsk nad Wisłą. W styczniu 1915 r. wywieziono miejscowych Niemców, a w ich domach rozmieszczono uchodźców, jednakże we wrześniu tego samego roku po zdobyciu Modlina, Niemcy zaczęli swoje rządy.
Po wycieńczającej wojnie nastał czas tworzenia nowej odrodzonej Polski, pozostawiono zasady carskiego systemu administracyjnego tj. te same gminy i powiaty wchodzące w skład województwa warszawskiego. Wykonanie uchwały sejmowej o parcelacji ziem i majątków (wiele rodzin uzyskało własne gospodarstwa) było realizowane i nie zakończone do wybuchu II wojny światowej. Powróciła ludność niemiecka wywieziona w 1915 r.
Od 1923 r. klasztor i kościół przekazany został Zgromadzeniu Salezjańskiemu, które szybko doprowadziło go do rangi głównego ośrodka swego zgromadzenia w Polsce oraz które jest gospodarzem i opiekunem obiektów do dnia dzisiejszego.
Po ustabilizowaniu się sytuacji politycznej w kraju po 1926 r. gospodarstwa również parcelacyjne zaczęły nieźle prosperować, w tym też okresie wybudowano na terenie gminy wąskotorową kolej cukrowniczą.
W okresie międzywojennym Czerwińsk nad Wisłą liczył 1600 mieszkańców, Rozwijał się drobny handel, rzemiosło i usługi, jednakże sama ta osada nie mogła liczyć na przywrócenie praw miejskich gdyż nie występowały tu żadne zjawiska dynamizujące jego rozwój.
Uruchomiono żeglugę parową z Warszawy przez Czerwińsk nad Wisłą do Płocka i Włocławka, 27 maja 1930 roku przypłyną statkiem wycieczkowym prezydent Ignacy Mościki, zwiedzając klasztor i kościół. W tym okresie Czerwinsk nad Wisłą stał się już dość uznanym celem wycieczek turystycznych. Wzniesiono dość sporą szkołę podstawową w Czerwińsku nad Wisłą.
Napad Niemiec na Polskę spowodował, że formalnie 1 listopada 1939 r. Czerwińsk nad Wisłą został włączony do Rzeszy jako nowa rejencja Prus Wschodnich ze stolicą w Ciechanowie (Regierungsbezirk Zichenau), gdyż Hitler uznawał, że północne Mazowsze jest odwiecznie germańskie. Podczas okupacji powstało getto w Czerwińsku nad Wisłą, skąd w drugiej połowie 1941 r. Żydzi byli przewiezieni do Nowego Dworu. Tragiczne skutki były w przypadku ukrywania Żydów – schwytani byli mordowani wraz z pomagającymi im Polakami. Wielu mieszkańców zostało wysiedlonych, by dać miejsce dla osadników niemieckich. Na terenie gminy we wsiach Boguszyn i Grodziec były obozy pracy przymusowej, w Miączynie był karny obóz dla żołnierzy niemieckich budujących drewniany most przez Wisłę we wsi Wychódźc, który został wysadzony w powietrze w trakcie odwrotu wojsk niemieckich. Na terenie gminy występowały lokalne zbrojne działania Gwardii Ludowej, aktywniej Armii Ludowej skierowane przeciwko niemieckiej ludności. W wyniku styczniowej ofensywy Gmina Czerwińsk nad Wisłą została zajęta 19 stycznia 1945 r. przez Sowietów, którzy przystąpili do powszechnych wówczas rabunków i dewastacji. Tworzenie nowej rzeczywistości nie ograniczało się do powołania „komunistycznych” władz, przystąpiono do zagospodarowania pól, zaczęto parcelować istniejące folwarki, rozkradano dwory, niszczono wielopokoleniowy dorobek kulturowy ziemiańskich rodzin. Sami dziedzice mieli zakaz mieszkania w granicach ówczesnego powiatu płońskiego. Trudną sytuację wsi pogłębiały kontyngenty na rzecz (też zrujnowanych) miast. Bogatsi rolnicy stali się „wrogami klasowymi”.
Były też pozytywne działania: odtworzenie i upowszechnienie systemu oświaty, elektryfikacja wsi, przystąpiono do intensywniejszego modernizowania dróg z uwagi na wzrost roli transportu samochodowego, w 1951 r. przystąpiono do prac konserwacyjnych klasztoru z ramienia Pracowni Konserwacji Zabytków w Warszawie. Bazylika romańska z biegiem lat wróciła do dawnej świetności.
W 1954 r. powstały gromady, sieć najniższego podziału administracyjnego. Plany rozwoju przemysłu nie objęły Czerwińska nad Wisłą, który miał pozostać rolniczym zapleczem Warszawy.
Teren przy skarpie doliny rzeki Wisły w latach 70-tych stał się obszarem rekreacyjnym, a w uprawach coraz większą rolę odgrywały warzywa i owoce (do dzisiaj).
Od 1973 r. ponownie zmieniono gromady na gminy, reforma ta likwidująca powiaty, spowodowała, że Czerwińsk nad Wisłą jako jedyna gmina ośrodka administracyjnego Płońsk, przyłączona została do woj. płockiego, wiązać się to mogło z Wisłą. Okres rozwoju gospodarczego, w którym dużo budowano i wiele marnowano (głównie zabytki) gwałtowanie skończył się w 1980 r. cały kraj popadł w zapaść gospodarczą na całe dziesięciolecie. Nowe realia po 1990 r. nie przyniosły zasadniczych zmian, za to pojawił się w gminie niekontrolowany rozwój budownictwa rekreacyjnego mieszkańców Warszawy nad rzeka Wisłą. Kolejna reforma administracyjna u schyłku XX w. spowodowała, że tym razem Czerwińsk nad Wisłą na własne życzenie, wrócił do powiatu płońskiego.
Czerwińsk nad Wisłą jako teren położony przy dolinie rzeki Wisły – uważany jest za część jednego z głównych szlaków przemieszczeń ludów kolejnych kultur.
Warunki osadnicze zmieniały się wraz z ewolucją klimatu. Ocieplenie i znaczna wilgotność ok.5500, a 3000r. p.n.e. sprzyjały występowaniu na tych obszarach głównie lasów liściastych odpowiednio dla myślistwa, zbieractwa oraz osadniczych kultur rolniczych i ówczesnych form hodowli. Przez następne dwa tysiąclecia bywały nawroty okresów chłodniejszych te zmiany sprzyjały migracjom. Z epoki brązu stwierdzono występowanie kultury trzcinieckiej (ok.1500-1100r. p.n.e.), a bezpośrednio po niej kultury łużyckiej (ok.1100-400r. p.n.e.) niewątpliwie rzeka Wisła dla tych mieszkańców stanowiła szlak komunikacyjny i źródło żywności, stąd na krawędzi jej pradoliny znajduje się najwięcej pradziejowego osadnictwa. W okresie wpływów rzymskich (I-II w. n.e.) wystąpiło poważne nasycenie osadnicze kultur przeworskiej i wielbarskiej, w skali Mazowsza – potencjał demograficzny, który został wyrównany dopiero pod koniec średniowiecza. Ok. 150 r. n.e. było charakterystyczne rozłożenie osadnicze wzdłuż rzeki Wisły (ze skupieniem – ponoć niezwykłym w skali regionu w rejonie Czerwińska nad Wisłą). Ok. 1000 r. nastąpiło ocieplenie, mniejsze wahania temperatur, poziom wód był wyższy o ok. 1,5—2,0 m niż obecnie. Ciągłość osadnicza do schyłku okresu wpływów rzymskich przerwana została „Wędrówką Ludów” (u nas III-IV w.) i na całym niemalże obszarze w skutek tego notuje się „pustkę osadniczą” (V-VI w.). Plemiona germańskie migrujące doliną rzeki Wisły pociągnęły za sobą osadników kultury wielbarskiej do dalszych wędrówek. W VI-VII w. na tym terenie zaczęła pojawiać się ludność słowiańska (we wsi Radzikowo), jednakże osada w Czerwińsku powstała w X-XI w., która „większej kariery” nie zrobiła gdyż wcześniej i silniej rozwinęły się inne ośrodki: Wyszogród i Zakroczym.
 Hipotetyczny rozwój przestrzeni Czerwińska nad Wisłą XI w. wg prof. Tadeusza Zagrodzkiego |
Prawdopodobnie po 1129 r. powstało opactwo Kanoników Regularnych, gdzie wybudowano jak wspomniałam na wstępie w skali Europy budowlę romańską, kościół pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny. Fundatorem kościoła według „Spominków Sochaczewskich” był Aleksander z Malonne, biskup płocki. Opactwo w całości było fundacją biskupio-książęcą, gdzie biskup zostawił sobie jedną wieś i targ w Czerwińsku nad Wisłą, zaś książę wieś Radzikowo.
Klasztor w Czerwińsku nad Wisłą cieszył się dużymi względami u książąt mazowieckich, książę Czerski Konrad II przed śmiercią kazał się pochować w tymże klasztorze (1294r.)
 Hipotetyczny rozwój przestrzeni Czerwińsk nad Wisłą XII w. wg prof. Tadeusza Zagrodzkiego |
W XIII w. tworzy się osadnictwo wczesnośredniowieczne na terenach dawniej zajmowanych przez ludu kultury przeworskiej i wielbarskiej. W tymże wieku na skutek osłabionego podziałami Mazowsza (księstwo płockie i czerskie), Litwini spustoszyli między innymi okolice Czerwińska nad Wisłą. Później sytuacja stała się spokojniejsza lecz nie na długo – gdyż w 1329 r. księstwo płockie zostało zhołdowane przez króla czerskiego Jana Luksemburskiego. Teren Czerwińska nad Wisłą stał się niespodziewanie pograniczem, gdyż księstwo czerskie uznało zwierzchność króla polskiego.
W latach 1355-70 panował Kazimierz Wielki i obszar obecnej gminy był podzielony między niego i księcia mazowieckiego Siemowita III. Opisany w spisie ceł z 1350 r. przez okolice Czerwińska nad Wisłą przechodził szlak handlowy Toruń-Wołyń co sprzyjało rozwojowi gospodarczemu.
Poprawa stosunków z Litwą w drugiej połowie XIV w. pozwoliła na trwałą odbudowę zniszczeń i tworzenia nowego systemu administracyjnego. Około 1370 r całe Mazowsze było pod rządami księcia Siemowita III, powstał powiat czerwiński Ziemi Ciechanowskiej, obecna mała część gminy jednak należała do Ziemi Zakroczymskiej, obie miały długi i wąski kształt wzdłuż Wisły. W 1373 r. – w średniowieczu – Czerwińsk nad Wisłą dzielił się na biskupi i klasztorny, Książe Siemowit III wydał przywilej dla biskupa płockiego na lokowanie miasta Czerwińska na prawie chełmińskim, natomiast Czerwińsk klasztorny otrzymał później prawa miejskie w 1582 r.
 Hipotetyczny rozwój przestrzeni Czerwińska nad Wisłą XII – XIV w. wg prof. Tadeusza Zagrodzkiego |
Jako miasto o niemałym znaczeniu gospodarczym, a także ściśle związany z klasztorem, posiada własny herb: dwie białe obronne wieże ze złotym pastorałem na czerwonym tle, oznaczenia te pozostały aktualne do dzisiaj.
 Herb gminy |
Sytuacja rozwojowa dla nowego miasta nie była łatwa, gdyż bardzo blisko były dwa większe i znaczniejsze administracyjnie (Wyszogród i Zakroczym). Kolejny podział Mazowsza spowodował, że Czerwińsk nad Wisłą znalazł się w Księstwie Warszawskim i roki sądowe tego powiatu prowadzone były w Zakroczmiu.
Czerwińsk nad Wisłą stał się sławny w 1410 r. kiedy to w dniach 30.VI – 2.VII miała miejsce koncentracja wojsk polskich i litewskich Witolda, przed wyprawą Władysława Jagiełły na Krzyżaków, poprzedzona przeprawą wojsk polskich po moście łyżwowym. Przy kolejnych wojnach postępowano tak samo, co czyniło miasto znanym. W drodze powrotnej po zwycięskiej bitwie w kościele czerwińskim, Jagiełło złożył misiurkę (hełm druciany) jako dziedziczne wotum. Jagiełło i Witold sejmowali jeszcze w Czerwińsku nad Wisłą w latach 1422-1430 i z tego też okresu pochodzą przywileje czerwińskie i przywrócony Statut Wiślicki Kazimierza Wielkiego.
Król Kazimierz Jagiellończyk po bitwie z Krzyżakami podarował czerwińskiemu klasztorowi hermę św. Barbary, którą Krzyżacy w 1242 r. zabrali Świętopełkowi. Dzięki licznym darowiznom książąt i królów polskich, Czerwińsk nad Wisłą staje się na Mazowszu najbardziej okazałym i najbogatszym ośrodkiem życia politycznego, kulturalnego, gospodarczego i religijnego.
Uznaje się, że obszar obecnej gminy w średniowieczu był jeden z gęściej zaludnionych obszarów Mazowsza. Po trakcie toruńskim w 1466 r. kiedy to Wisła staje się wolnym szlakiem eksportu zboża i wytworów leśnych, szybko się rozwijał, będąc ośrodkiem handlu i rzemiosła. Pod koniec XV w. przeniesiono siedzibę powiatu z Czerwińska nad Wisłą do Sochocina (sprawy sądowe nadal były załatwiane w Zakroczymiu) jako miasta bardziej centralnie położonego na Ziemi ciechanowskiej. Rozpowszechniała się gospodarka folwarczna, która tutaj nie była dominująca gdyż w dobrach klasztornych i biskupich w zasadzie folwarki nie występowały, można by za nie uznawać wójtostwa istniejące od początku lokacji danej miejscowości. W minimalnym stopniu występowało osadnictwo drobnoszlacheckie.
Włączenie w 1526 r. księstwa mazowieckiego (całej obecnej gminy) do Korony, dla codziennego życia nie miało większego znaczenia, zwłaszcza, że w dalszym ciągu urządzano specyficzne prawo mazowieckie, a także nie zmieniono powiatów i ziem.
Król Jan Kazimierz był najczęstszym gościem w Czerwińsku nad Wisłą. Ostatni raz po bitwie pod Beresteczkiem zdobyte tam chorągwie, zawiesił przy głównym ołtarzu.
W drodze do Szwecji w roku 1593 przebywał w Czerwińsku nad Wisłą Zygmunt III Waza, wprowadzając na stanowisko opata kardynała Andrzeja Batorego, bratanka króla Stefana Batorego.
Kryzys gospodarczy Rzeczpospolitej zwieńczył „Potop” – najazd Szwedów w latach 1655-1660, który nie oszczędził także Czerwińska nad Wisłą. Zniszczone i spustoszone miasto nigdy już nie wróciło do swej świetności. Na Mazowszu odnotowano znaczne zniszczenia, dobra królewskie i kościelne szczególnie były dewastowane przez protestanckich najeźdźców. Nastąpiło też znaczne wyludnienie, całkowity ubytek ludności na Mazowszu szacuje się na ok.40%, a straty majątkowe na 70%. Na katastrofalne skutki „Potopu” nałożyły się kolejne walki w początku XVIII w. oraz epidemia dżumy z 1709 r., a także zamieszki związane z rywalizacją stronników Sasów i Leszczyńskiego . Nowością było pojawianie się Żydów, których nie tolerowano w kościelnym Czerwińsku.
Po upadku Rzeczpospolitej rząd carski dokonuje kasaty zakonu kanoników regularnych, klasztor zostaje ograbiony z cennych pamiątek, między innymi wywieziona zostaje biblioteka licząca 3000 tomów i hełm Władysława Jagiełły.
Po II rozbiorze Polski, Prusacy zajęli zachodnią część Mazowsza i utworzone zostało nowe województwo ciechanowskie, w jego skład włączono tereny Czerwińska nad Wisłą jako Ziemie Zakroczymskie (w nowych granicach). Tym samym Czerwińsk nad Wisłą stał się miastem niemal pogranicznym, zanikł eksport zboża Wisłą, a działalność gospodarcza jeszcze bardziej się zredukowała.
W wyniku III rozbioru Polski całe północne Mazowsze znalazło się w departamencie płockim Prus Nowowschodnich, a tereny Czerwińska nad Wisłą w całości w okręgu wyszogrodzkim utworzonym w 1797 r. Przez 11 lat rządów pruskich dokonywano wiele zmian w przepisach min. upaństwowiono wszelkie dobra kościelne, stały się rządowe, a ich ludność automatycznie uzyskała wolność osobistą. Pogarszała się kondycja majątków szlacheckich z uwagi na zwiększone podatki.
Wkroczył na tereny Mazowsza korpus marszałka Karola Audereau i na początku grudnia 1806 r. nadszedł kres pruskiego panowania, organizowano Księstwo Warszawskie (1807 r.), dzisiejsza gmina znalazła się w powiecie wyszogrodzkim departamentu płockiego, jednakże utrzymano zasady pruskiego systemu administracyjnego.
19 maja 1809 r. Austriackie wojska chciały przeprawić się przez Wisłę w Czerwińsku na Warszawę, zebrani ochotnicy okolic Czerwińska nad Wisłą wyparli Austriaków, lecz ci zdążyli obrabować miasto, a właściwie miasteczko już prawie najmniejsze na Mazowszu, gdzie połowę jego mieszkańców stanowią Żydzi. „Ukoronowaniem” kryzysu był przemarsz Armii na Moskwę i jej odwrót. Okres napoleoński nie przyniósł dodatkowych strat w majątku trwałym.
W 1815 powstaje Królestwo Polskie (królestwo Kongresowe po kongresie w Wiedniu) jako część państwa carów, zniesiono powiat wyszogrodzki, Czerwińsk nad Wisłą należał do województwa płockiego.
Lata 1815-1830 (do czasu przed powstaniem listopadowym) należy uznać za pierwsze od wieków okresu przyspieszonego rozwoju. Wtedy starano się porządkować układy zabudowy, dążono do regularności rozmieszczenia gospodarstw, wyznaczano też osady karczemne i kowalskie, pozostawiając folwarki w miejscu dawnych wójtostw. Nastąpił duży obrót ziemią, przekazywanie lub sprzedawanie majątków w ręce prywatne. Zwracano uwagę na poprawę dróg, zrealizowano trakt Zakroczym – Wyszogród niemal pokrywający się z dzisiejszą szosą, który był bardzo „na czasie” gdyż powstał garnizon w Modlinie.
Po powstaniu w 1831 r. była epidemia cholery, wymarło we wsiach od 10 do 20% ludności. Epidemie powtarzały się do schyłku wieku, szczególnie dotkliwa była w 1854-55 r. oraz katastrofalne okresy głodu w latach 1845-47 z powodu nieurodzaju ziemniaków. Na przełomie lat 1837 – 1842 znowu zmienił się układ administracyjny; zmieniono województwa na gubernie, a obwody z powrotem na powiaty.
Po powstaniu styczniowym w 1867 r. powstał powiat płoński obejmujący gminę Czerwińsk nad Wisłą, wójt stał się urzędnikiem państwowym, wprowadzono uwłaszczenia. Niedługo potem w 1869 r. Czerwińskowi nad Wisłą odebrano prawa miejskie. Jedne źródła podają, że mocą ukazu carskiego prawa miejskie odebrano w odwet za patriotyczną postawę mieszkańców w czasie powstania styczniowego. Inne źródła opisują, że na tym terenie nie było znaczących walk powstańczych, gdyż było mało lasów, które były schronieniem dla powstańców. Chodziło o dostosowanie guberni polskich do systemu powszechnego w imperium, a z resztą sam Czerwińsk nad Wisłą w nikłym stopniu przypominał miasto (liczył 900 mieszkańców). Niektóre takie miejscowości same starały się o zniesienie praw miejskich gdyż zbyt drogie dla nich było utrzymanie administracji miejskiej. W XIX w. na przemian była koniunktura na zboże i zyski jak również następował kryzys. W tym okresie dużo lasów przekształcono w pola uprawne.
 Hipotetyczny rozwój przestrzenny Czerwińska nad Wisłą XIX – XX w wg prof. Tadeusza Zagrodziego |
Na przełomie XIX i XX w. były nie tylko problemy gospodarcze, ale i katastrofalny nieurodzaj w 1891 r. – wielki głód, który w konsekwencji doprowadził do ostatniej wielkiej epidemii cholery. Chorobę tym razem zwalczono medycznie przy znacznym udziale lekarzy, a tym samym ofiar było mniej.
W 1902 roku powstała w Czerwińsku nad Wisłą Ochotnicza Straż Ogniowa.
Początkowe walki podczas I wojny światowej nie sięgnęły gminy Czerwińsk nad Wisłą. W styczniu 1915 r. wywieziono miejscowych Niemców, a w ich domach rozmieszczono uchodźców, jednakże we wrześniu tego samego roku po zdobyciu Modlina, Niemcy zaczęli swoje rządy.
Po wycieńczającej wojnie nastał czas tworzenia nowej odrodzonej Polski, pozostawiono zasady carskiego systemu administracyjnego tj. te same gminy i powiaty wchodzące w skład województwa warszawskiego. Wykonanie uchwały sejmowej o parcelacji ziem i majątków (wiele rodzin uzyskało własne gospodarstwa) było realizowane i nie zakończone do wybuchu II wojny światowej. Powróciła ludność niemiecka wywieziona w 1915 r.
Od 1923 r. klasztor i kościół przekazany został Zgromadzeniu Salezjańskiemu, które szybko doprowadziło go do rangi głównego ośrodka swego zgromadzenia w Polsce oraz które jest gospodarzem i opiekunem obiektów do dnia dzisiejszego.
Po ustabilizowaniu się sytuacji politycznej w kraju po 1926 r. gospodarstwa również parcelacyjne zaczęły nieźle prosperować, w tym też okresie wybudowano na terenie gminy wąskotorową kolej cukrowniczą.
W okresie międzywojennym Czerwińsk nad Wisłą liczył 1600 mieszkańców, Rozwijał się drobny handel, rzemiosło i usługi, jednakże sama ta osada nie mogła liczyć na przywrócenie praw miejskich gdyż nie występowały tu żadne zjawiska dynamizujące jego rozwój.
Uruchomiono żeglugę parową z Warszawy przez Czerwińsk nad Wisłą do Płocka i Włocławka, 27 maja 1930 roku przypłyną statkiem wycieczkowym prezydent Ignacy Mościki, zwiedzając klasztor i kościół. W tym okresie Czerwinsk nad Wisłą stał się już dość uznanym celem wycieczek turystycznych. Wzniesiono dość sporą szkołę podstawową w Czerwińsku nad Wisłą.
Napad Niemiec na Polskę spowodował, że formalnie 1 listopada 1939 r. Czerwińsk nad Wisłą został włączony do Rzeszy jako nowa rejencja Prus Wschodnich ze stolicą w Ciechanowie (Regierungsbezirk Zichenau), gdyż Hitler uznawał, że północne Mazowsze jest odwiecznie germańskie. Podczas okupacji powstało getto w Czerwińsku nad Wisłą, skąd w drugiej połowie 1941 r. Żydzi byli przewiezieni do Nowego Dworu. Tragiczne skutki były w przypadku ukrywania Żydów – schwytani byli mordowani wraz z pomagającymi im Polakami. Wielu mieszkańców zostało wysiedlonych, by dać miejsce dla osadników niemieckich. Na terenie gminy we wsiach Boguszyn i Grodziec były obozy pracy przymusowej, w Miączynie był karny obóz dla żołnierzy niemieckich budujących drewniany most przez Wisłę we wsi Wychódźc, który został wysadzony w powietrze w trakcie odwrotu wojsk niemieckich. Na terenie gminy występowały lokalne zbrojne działania Gwardii Ludowej, aktywniej Armii Ludowej skierowane przeciwko niemieckiej ludności. W wyniku styczniowej ofensywy Gmina Czerwińsk nad Wisłą została zajęta 19 stycznia 1945 r. przez Sowietów, którzy przystąpili do powszechnych wówczas rabunków i dewastacji. Tworzenie nowej rzeczywistości nie ograniczało się do powołania „komunistycznych” władz, przystąpiono do zagospodarowania pól, zaczęto parcelować istniejące folwarki, rozkradano dwory, niszczono wielopokoleniowy dorobek kulturowy ziemiańskich rodzin. Sami dziedzice mieli zakaz mieszkania w granicach ówczesnego powiatu płońskiego. Trudną sytuację wsi pogłębiały kontyngenty na rzecz (też zrujnowanych) miast. Bogatsi rolnicy stali się „wrogami klasowymi”.
Były też pozytywne działania: odtworzenie i upowszechnienie systemu oświaty, elektryfikacja wsi, przystąpiono do intensywniejszego modernizowania dróg z uwagi na wzrost roli transportu samochodowego, w 1951 r. przystąpiono do prac konserwacyjnych klasztoru z ramienia Pracowni Konserwacji Zabytków w Warszawie. Bazylika romańska z biegiem lat wróciła do dawnej świetności.
W 1954 r. powstały gromady, sieć najniższego podziału administracyjnego. Plany rozwoju przemysłu nie objęły Czerwińska nad Wisłą, który miał pozostać rolniczym zapleczem Warszawy.
Teren przy skarpie doliny rzeki Wisły w latach 70-tych stał się obszarem rekreacyjnym, a w uprawach coraz większą rolę odgrywały warzywa i owoce (do dzisiaj).
Od 1973 r. ponownie zmieniono gromady na gminy, reforma ta likwidująca powiaty, spowodowała, że Czerwińsk nad Wisłą jako jedyna gmina ośrodka administracyjnego Płońsk, przyłączona została do woj. płockiego, wiązać się to mogło z Wisłą. Okres rozwoju gospodarczego, w którym dużo budowano i wiele marnowano (głównie zabytki) gwałtowanie skończył się w 1980 r. cały kraj popadł w zapaść gospodarczą na całe dziesięciolecie. Nowe realia po 1990 r. nie przyniosły zasadniczych zmian, za to pojawił się w gminie niekontrolowany rozwój budownictwa rekreacyjnego mieszkańców Warszawy nad rzeka Wisłą. Kolejna reforma administracyjna u schyłku XX w. spowodowała, że tym razem Czerwińsk nad Wisłą na własne życzenie, wrócił do powiatu płońskiego.
-
Historia gminy
Historia gminy Czerwińsk nad Wisłą.
Menu główne
Prezentacja gminy
Rada Miejska
Urząd Miasta i Gminy
Oferta inwestycyjna
Strategiczne Programy
Komunikacja
Oświata
Kultura i sport
Galerie foto
Projekty Unijne
Organizacje porzarządowe